Galat-ı meşhur, kelime ve deyimlerin geniş bir kesim tarafından yanlış bir şekilde kullanılmasına ve dile bu şekilde yerleşmesine denir. Sıklıkla farklı dillerden Türkçeye geçen kelimelerin dilimizdeki benzerlerine dönüşmüş haliyle karşımıza çıkarlar. Bu dönüşüm sonucunda deyimler bazen kendi anlamlarını korurken bazen de farklı anlamlar kazanırlar.
Aşağıda, Türkçedeki en yaygın galat-ı meşhurların bir derlemesini bulabilirsiniz:
Zürafanın düşkünü, beyaz giyer kış günü.
Doğrusu zürefanın (zarifin çoğulu) düşkünü şeklinde olan bu deyim zarâfeti abartanların düştüğü komik durumu ifade etmek için kullanılır.
Göz var, nizam var.
Anlamını değiştirmese de doğrusu “Göz var, izan var.” olan bu deyimdeki “izan” kavrayış, kavrama yeteneği anlamına gelir. Ancak Türkçede daha yaygın kullanılan bir kelime olduğundan olsa gerek pek çok kişi bu deyimi “Göz var, nizam var.” şekliyle kullanır.
Müptezel
Son yıllarda en çok karıştırılan ve galat-ı meşhur haline gelen kelimelerden biri de müptezel. TDK’ya göre “saygınlığını yitirmiş, değersiz” anlamına gelen müptezel günümüzde daha çok “bağımlı, tutulmuş” anlamına gelen müptelâ yerine kullanılmaktadır.
Bir zahmet
Yaygın olarak “bir zahmet”, “sana zahmet” şeklinde kullanılan bu sözün doğrusu “bîzahmet”tir. “Bî” Farsçada olumsuz “-sız / -siz” ekinin yerine kullanılır ve zahmetsiz anlamına gelir. Aynı durum habersiz anlamına gelen “bir haber” için de geçerlidir ve doğrusu “bîhaber”dir.
Aptala malum olur.
Bir şeyin olacağını önceden sezen kimselere takılma maksatlı “Aptala malum olur.” derler. Yanlış olan bu kullanımın doğrusu: “Abdala malum olur.” şeklindedir. Abdal, Allah’a yakın kişi, derviş anlamına gelir. Eskiden, halk arasında bu kişilerin olacakları önceden bildiğine ve haber verdiğine inanılırdı. Zaman içinde bu söz Türkçedeki saf, ahmak kimse anlamına gelen aptala dönüştü ve farklı anlamda kullanılmaya başlandı.
Kısa kes, Aydın havası olsun.
Lafı uzatma, işi uzun tutma anlamına gelen “Kısa kes, aydın havası olsun.” deyiminde geçen hava kelimesinin aslı “aba”dır. Eskiden Aydın’da zeybekler aba denilen kumaştan yapılan, dizleri açıkta bırakan kısa ceketler giyerdi. Aydın zeybekleriyle özdeşleşen bu giysiye ithafen söylenen bu söz zaman içerisinde anlamını kaybetmeden “Aydın havası”na dönüştü.
Altı kaval, üstü şişhane.
Genelde birbiriyle uyumsuz parçalar ve kıyafetler için kullanılan bu deyimde geçen şişhane aslında “şeşhâne”dir. Eskiden içi düz bir boru gibi olan namlulara kaval deniyordu, sonradan kavalın yerini altı adet yivli namluyla nişan almayı kolaylaştıran şeşhâneler (şeş: altı) aldı. Birbiriyle ilgisiz parçaların bir arada kullanılmasına, bu iki silah arasındaki farka gönderme yapılarak “altı kaval, üstü şeşhane” denilir oldu.
Kazın ayağı öyle değil.
“İşler senin bildiğin gibi değil.” anlamında kullanılan bu deyimin aslı “Kaziye-i anha öyle değil.” şeklindedir. Yargı ya da hüküm anlamına gelen kaziye ile o / onun anlamına gelen anha sözcüklerinden ortaya çıkan bu deyim “onun yargısı / hükmü öyle değil” anlamına gelir. Anlamı aynı kalsa da, Türkçeye “kazın ayağı” şekliyle geçmiştir.
Kelli felli
Düzgün kılıklı, güçlü gözüken kimseleri tanımlamak için kullanılan bu deyimin doğrusu Farsçada güç, kuvvet anlamına gelen “kar” ve ihtişam, parıltı, şöhret gibi anlamlara gelen “far” kelimelerinden Türkçeye geçen “kerli ferli”dir.
Su uyur, düşman uyumaz.
“Akan suyun bile uyuduğu düşünülebilir ancak düşman hep tetiktedir; tedbiri elden bırakmamak gerekir.” anlamına gelen bu atasözünün aslı “Sü uyur, düşman uyumaz.” şeklindedir. Eski dilde asker anlamına gelen “sü” zamanla su’ya dönüştü ve bu şekilde kullanılır oldu.
Bugün, bunlar gibi pek çok galat-ı meşhur, aslının yerini alacak derecede yaygın ve kabul görmüş durumda. Bizler bu konuda hassasiyet göstermeye devam etsek de, “Galat-ı meşhur, lügat-i fasihten evladır.” (Yaygın olan yanlış, bilinmeyen doğrudan daha iyidir.) sözü bile toplum olarak bu galatları kabul etmeye daha meyilli olduğumuzun bir göstergesi belki de…